محمد نژادایران

 

آرمان امروز  : یکی از اتفاقات جالبی که در انتخابات اخیر رخ داد و سال‌ها بود که کمتر شاهد بروز آن بودیم نقش پررنگ روشنفکران و بخصوص جامعه‌شناسان و اقتصاددانان در تشویق مردم به مشارکت سیاسی مردم در انتخابات بود. این وضعیت یادآور دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ بود که در آن روشنفکران گروه‌های مرجع اجتماعی برای اقشار تحصیلکرده و طبقه متوسط شهری تلقی می‌شدند. اما سال‌هاست که شبکه‌های اجتماعی، ماهواره‌ای و سلبریتی‌های سینمایی، ورزشی و حتی مذهبی جای آنها را در عرصه عمومی گرفته‌اند و نقش سیاسی روشنفکران کم‌رنگ شده است.
شاید مهم‌ترین تفاوتی که میان روشنفکران با سایر گروه‌های مرجع در تاثیرگذاری آنها بر افکار عمومی وجود دارد عمق مسئولیت‌پذیری سیاسی آنها باشد. چرا که نمی‌توان دلیل عمیقی در رفتار سیاسی یک سلبریتی جستجو کرد و یا از وی درباره دلایل حمایتش از یک رفتار سیاسی و یا کنش تبلیغی وی له یاعلیه شخص یا فرایند سیاسی مشخصی را جستجو کرد. سلبریتی‌ها هم مثل سایر مردم با یک آگاهی عمومی سیاسی دست به اقدام می‌زنند و تحلیل خاصی که مبتنی بر تخصص و تفکر دقیقی باشد برای رفتار سیاسی خود ندارند. در حالی که روشنفکران عمل خود را برآمده از یک تحلیل متفکرانه و یک مسئولیت سیاسی مبتنی بر شناخت عمیق از تحولات سیاسی می‌دانند.
روشنفکران و صاحب‌نظران سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اغلب یک فلسفه پیچیده و یا حداقل یک دلیل سیاسی یا اخلاقی قوی برای مواضع سیاسی خود دارند و همین امر هم پشتوانه اخلاقی و مسئولیت سیاسی آنها را شکل می‌دهد. مسئولیتی که به سادگی نمی‌توانند از زیر عواقب آن شانه خالی کنند و یا آن را ناشی از همرنگی و همراهی با موج سیاسی حاکم بر افکار سیاسی جامعه بدانند. روشنفکران باید یک توجیه قوی سیاسی و اخلاقی برای حمایت از یک فرایند و یا تحریم آن ارائه دهند و بار مسئولیت آن را تا آخر حیات فکری خود در کارنامه فکری، سیاسی و اخلاقیشان به دوش بکشند.
بی‌شک روشنفکری در همین بزنگاه‌های سیاسی و اخلاقی معنا پیدا می‌کند زمانی که روشنفکر به مثابه یک «سوژه متفکر» خود را در برابر تحولات سیاسی مسئول می‌داند. مسئولیتی که نمی‌توان آن را از گروه‌های مرجع جدید نظیر سلبریتی‌ها و یا شبکه‌های اجتماعی انتظار داشت. روشنفکر با اتکا به یک تحلیل شخصی معتبر و مبتنی بر یک فلسفه قابل دفاع سیاسی و اخلاقی مروج مرجعیت نوعی تفکر فلسفی در جامعه و مواجهه آن تفکر با موقعیت‌های خاص سیاسی است. به طور مثال هنوز هم که بیش از ۴۵سال از انقلاب ۵۷ می‌گذرد همچنان مواضع سیاسی روشنفکران در قبال تحولات آن دوره برای پژوهشگران عرصه سیاست و تاریخ معاصر ایران از اهمیت زیادی برخوردار است.
آنچه بیش از پیش پررنگ شده مواضع روشنفکران در دور دوم این انتخابات جالب توجه است تنوع ایدئولوژیک و حتی تنوع حوزه فکری این روشنفکران بود. در این انتخابات از روشنفکران نئولیبرالی نظیر غنی‌نژاد تا چپ‌گرایانی نظیر یوسف اباذری و روشنفکران مذهبی نظیر سروش و مجتهد شبستری تا روشنفکران هایدگری نظیر داوری و عبدالکریمی و حتی جامعه‌شناسان برجسته‌ای نظیر فراستخواه و آزاد ارمکی و همایون کاتوزیان، هم صدا به حمایت از نامزد اصلاح‌طلب این انتخابات یعنی دکتر پزشکیان پرداختند. حمایتی که در شرایط تحریم شدید انتخابات در دور اول و همچنین اتفاقات سال ۱۴۰۱ می‌توانست برای آنها از حیث سیاسی بسیار پرهزینه باشد.
آنچه جای تامل و بررسی دارد ضرورت چنین حمایتی بود که بعد از تحولات چند سال اخیر از سوی این گروه از روشنفکران احساس شده و آنها را وادار کرده تا آبروی خود را به میدان سیاست آورده و به جای همسو شده با موج پرسر و صدای تحریم انتخابات در شبکه‌های اجتماعی و با وجود نرخ پایین مشارکت در دور اول انتخابات چنین ریسکی را به جان بخرند. بی‌شک امیدواری سیاسی به بهبود شرایط و یا ترس از بدتر شدن را نمی‌توان تنها دلیل این حمایت دانست بلکه باید فراسوی شرایط سیاسی کشور به موضوع نگاه کرد. شاید این روشنفکران احساس کردند که به عنوان گروه‌های مرجع دارای آگاهی سیاسی و مسئولیت اخلاقی نمی‌توانند نسبت به روند تحولات جامعه خود بی‌تفاوت باشند. گروه مرجعی که یک بار دیگر نشان داد که نمی‌توان به سادگی آن را با شبکه های اجتماعی و یا سلبریتی‌ها جایگزین کرد.