صابر گل عنبری

آرمان امروز : رئیس جمهور جدید ایران تنها به فاصله چهار روز پس از پیروزی در انتخابات طی یادداشتی مردم و کشورهای منطقه را خطاب قرار داد که توجه برخی ناظران را به خود جلب کرد و شبکه العربی چهارشنبه شب در برنامه‌ای زنده با حضور کارشناسان به بررسی ابعاد و زوایای آن پرداخت.
اقدام پزشکیان از چند جهت شکلی و محتوایی مورد توجه قرار گرفته است. نخست، فاصله زمانی بسیار کوتاه یادداشت و پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری است و دوم نیز انتشار اختصاصی آن در رسانه‌ای عربی (العربی الجدید) است.
این اولین یادداشت یک رئیس جمهور ایران خطاب به منطقه آن هم در یک رسانه عربی بوده است. آنچه برای مخاطب عرب بیشتر اهمیت داشت و در لابلای بحث‌ها خودنمایی می‌کرد، شناخت انگیزه‌ها و دلالت‌های اقدام پزشکیان در سخن گفتن با منطقه چند روز پس از انتخابات و قبل از تشکیل کابینه بود.
این اتفاق هم برخلاف ذهنیتی بود که بعضا در فضای منطقه از ایام تبلیغات انتخابات و مواضع پزشکیان در حال شکل‌گیری بود؛ مبنی بر این که اولویت نخست دولت جدید ایران نه منطقه، بلکه احیا و تقویت ارتباط با دنیای غرب و مذاکره با آمریکاست و متعاقب آن نیز پرسش‌هایی درباره تبعات چنین اتفاقی در سطح منطقه در حال بروز بود؛ هر چند استقبال از پیروزی پزشکیان متضمن نوعی رضایتمندی و خرسندی دولت‌ها در جهت کاهش تنش‌های منطقه‌ای بود.
اما این یادداشت غیرمنتظره و طرح گزاره «اَبَر اولویت سیاست خارجی» (گسترش روابط با همسایگان) را می‌توان حد یقفی برای نگرانی پیشگفته پنداشت.
طبق رصد صورت گرفته، یادداشت این تصور را ایجاد کرد که پزشکیان راهبرد «تعامل سازنده با جهان» را از منطقه شروع می‌کند و تنش‌زدایی در مناسبات خارجی ایران را چه با غرب چه در سطح منطقه به موازات و همزمان پیش می‌برد. ناگفته هم نماند که از گذشته نیز ادبیاتی چون ضرورت همکاری منطقه‌ای و گفتگوی سازنده همواره در مواضع منطقه‌ای مقامات ایران پرپسامد بوده است، اما معمولا به دلایلی در میان منتقدان و مخالفان در چارچوب تعارفات و تاکتیک‌های دیپلماتیک به آن نگاه می‌شد؛ ولی آن چه این ادبیات را در یادداشت پزشکیان برای برخی مخاطبان حائز اهمیت و تامل ساخت، بیان آن در رسانه‌ای عربی بلافاصله پس از انتخابات بود. به نظر می‌رسد که این اتفاق نیز محصول رهیافت ضرورت بسترسازی منطقه‌ای قبل از شروع هر نوع مذاکره جدی برای رفع تحریم‌ها در تیم سیاست خارجی دولت جدید است.
نکته دیگری که در یادداشت پزشکیان جلب توجه کرد، بعضا ادبیات اقتصادی آن بود که در راستای اولویت اقتصاد در سیاست خارجی ایشان دیده شد. واقعیت اما این است که با یک گل بهار نمی‌شود و با یک یادداشت نمی‌توان انتظار داشت تنش‌های عمیق در مناسبات منطقه‌ای ایران پایان یابد. چنین اقداماتی می‌تواند در خلق فضای مساعد و تلطیف آن کمک کند و تاثیر آن بیشتر بر فضای نخبگانی و رسانه‌ای است.
وضعیت منطقه گویای یک صف‌بندی چند لایه است که مهم‌ترین لایه آن با طرفیت ایران عمیق است. این صف بندی هم با متغیر اسرائیلی پیوند خورده هم با آمریکا. در این صف‌بندی، برخی بازیگران عرب به هر دلیلی چه نگرانی از ایران چه نوع روابط خود با آمریکا به شکلی غیر مستقیم در  نوعی بلوک‌بندی با مشارکت اسرائیل قرار دارند. چه بسا مهم‌ترین شاخص موفقیت و چالش پیش‌روی دولت آتی ایران تغییر در این جبهه‌بندی است.
چالش دیگر کنترل ارسال پیام‌های متناقض از ایران به منطقه است که ناشی از برخی دوگانگی‌ها و «تعدد سخنگویان متنفذ غیر رسمی» در سیاست خارجی است و این امر معمولا کار سخنگوی رسمی دستگاه دیپلماسی ایران را تحت الشعاع خود قرار داده و این تصور حداقل نزد برخی ناظران و کشورها شکل گرفته است که اظهارات “سخنگویان غیر رسمی” منعکس کننده نگاه و مواضع واقعی تهران است نه سخنگوی وزارت خارجه. این امر در دامن زدن به تنش‌ها به خصوص در سطح مردمی و نخبگان سهیم بوده است و نمونه آن اظهارات چند سال پیش یک نماینده درباره اشغال چهار پایتخت عربی است که هنوز هم در فضای عربی سنگینی می‌کند. اما در مقابل شاهد این آشفتگی و پراکندگی در اعلام مواضع از جانب کشورهای منطقه به ویژه در حوزه خلیج فارس نیستیم که جز وزارت خارجه این کشورها یا مقام نخست کشوری، مقامی دیگر چه سیاسی چه نظامی چه دینی در مسائل مربوط به سیاست خارجی این کشورها اعلام موضع نمی‌کند. سر و سامان دادن به این وضعیت آشفته یکی دیگر از مهم‌ترین چالش‌های سیاست خارجی ایران است.